Σύνδρομο Stendhal: Μπορεί η ομορφιά της τέχνης να μας αρρωστήσει;
Τι θα γινόταν αν βρισκόσουν τόσο συγκλονισμένος από την ομορφιά ενός έργου τέχνης, ώστε να αρρωστήσεις σωματικά ή ψυχικά; Κάποιοι ισχυρίζονται ότι αυτό είναι πραγματικά εφικτό και μάλιστα έχει και όνομα: σύνδρομο Stendhal.
Πριν από περίπου δύο χρόνια, τα διεθνή μέσα ενημέρωσης ανέφεραν ότι ένας άνδρας υπέστη καρδιακή προσβολή ενώ θαύμαζε τον πίνακα «Η Γέννηση της Αφροδίτης» του Σάντρο Μποτιτσέλι, που εκτίθεται στην Πινακοθήκη Ουφίτσι στη Φλωρεντία.
Η υπονοούμενη αιτία πίσω από την είδηση δεν ήταν η απλή σύμπτωση, αλλά ότι η συγκλονιστική ομορφιά του έργου προκάλεσε την καρδιακή προσβολή.
Γιατί να ισχυριστεί κανείς κάτι τέτοιο; Είναι δυνατόν να προκαλέσει η τέχνη σωματικά συμπτώματα;
Παρότι ίσως ακούγεται περίεργο, η ιδέα πως η τέχνη μπορεί να προκαλέσει έντονη ψυχοσωματική αντίδραση έχει ιστορικό βάθος.
Το φαινόμενο αυτό αποκαλείται σύνδρομο Stendhal, όρος που καθιερώθηκε από την Ιταλίδα ψυχίατρο Graziella Magherini το 1989. Ωστόσο, παρόμοιες αφηγήσεις καταγράφονται ήδη από τον 19ο αιώνα.
«Περπατούσα με τον φόβο πως θα σωριαστώ στο έδαφος»
Για να κατανοήσουμε καλύτερα την ιστορία και τον ορισμό του φαινομένου, μίλησε σχετικά ο καθηγητής Fabio Camilletti από το Πανεπιστήμιο του Warwick.
Ο ίδιος εξηγεί ότι η Graziella Magherini, ψυχίατρος στο νοσοκομείο Santa Maria Nuova της Φλωρεντίας, παρατήρησε για χρόνια ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο επισκεπτών που παρουσίαζαν όμοια συμπτώματα ψυχοσωματικής φύσεως, κυρίως έπειτα από επαφή με έργα τέχνης ή μνημεία της πόλης.
Η Magherini αναγνώρισε το φαινόμενο ως ξεχωριστή συνθήκη και βρήκε σύνδεση με το ταξιδιωτικό έργο του Γάλλου συγγραφέα Stendhal, «Νάπολη και Φλωρεντία: Ταξίδι από το Μιλάνο στο Ρέτζιο», στο οποίο περιγράφει μια παρόμοια εμπειρία κατά την επίσκεψή του στην Ιταλία το 1817.
Ο ίδιος έγραφε:
«Η ψυχή μου, συνεπαρμένη από την ίδια τη σκέψη ότι βρισκόμουν στη Φλωρεντία και από την εγγύτητα των μεγάλων ανδρών των οποίων μόλις είχα αντικρίσει τους τάφους, βρισκόταν ήδη σε κατάσταση έκστασης. Απορροφημένος από την ενατένιση της υπέρτατης ομορφιάς, […] είχα φτάσει σε εκείνο το ύψιστο σημείο ευαισθησίας όπου οι θεϊκές ενδείξεις της τέχνης συγχωνεύονται με τη φλογερή αισθησιακή συγκίνηση.»
«Καθώς έβγαινα από τον πρόναο της Santa Croce, ένιωσα σφοδρές καρδιακές παλμίες· η πηγή της ζωής μέσα μου στέρεψε και περπατούσα με συνεχή φόβο ότι θα καταρρεύσω.»
Ένα σύνδρομο που επηρεάζει μόνο τουρίστες;
Ο Camilletti περιγράφει το σύνδρομο ως μια ψυχοσωματική αντίδραση στην αισθητική ομορφιά — όχι στη φυσική, αλλά σε αυτήν που αποτελεί ανθρώπινο δημιούργημα.
Η Magherini είχε εντοπίσει τρεις βασικές κατηγορίες συμπτωμάτων:
-
Αλλοιωμένη αντίληψη ήχων ή χρωμάτων, έντονο άγχος, ενοχές ή αίσθημα καταδίωξης.
-
Καταθλιπτικό άγχος ή αίσθηση ανεπάρκειας — ή αντίθετα ευφορία και αίσθηση παντοδυναμίας.
-
Πανικοί και φυσικά συμπτώματα άγχους, όπως πόνος στο στήθος.
Σύμφωνα με την ίδια, το φαινόμενο φαίνεται να επηρεάζει κυρίως ξένους τουρίστες, ευαίσθητους ψυχολογικά, οι οποίοι συχνά βιώνουν συναισθηματικό σοκ έπειτα από επαφή με έργα τέχνης που ξεπερνούν τις προσδοκίες τους.
Η σχέση του συνδρόμου με το «ανοίκειο»
Ο Camilletti συνδέει το φαινόμενο με την ψυχαναλυτική έννοια του «ανοίκειου» του Freud — εκείνη την αίσθηση όπου κάτι είναι ταυτόχρονα οικείο και ξένο, προκαλώντας ψυχική αναστάτωση.
«Το σύνδρομο Stendhal είναι η στιγμή που το πραγματικό διαπερνά το φίλτρο του στερεοτύπου ή της εξιδανίκευσης. […] Είναι ίσως η πρώτη φορά που βλέπεις την “Τζοκόντα” όχι ως ποπ είδωλο, αλλά ως αυθεντικό αντικείμενο.»
Είναι πραγματικά ιατρική διαταραχή;
Παρά την πεποίθηση της Magherini ότι πρόκειται για αυθεντικό ψυχιατρικό φαινόμενο, οι νεότερες επιστημονικές ανασκοπήσεις δεν επιβεβαιώνουν επίσημα την ύπαρξή του. Στην τελευταία έκδοση του DSM-5 (το επίσημο εγχειρίδιο για τις ψυχικές διαταραχές), το σύνδρομο Stendhal δεν περιλαμβάνεται.
Ωστόσο, περιστατικά συνεχίζουν να καταγράφονται. Σε μια μελέτη του 2009, αναφέρεται περίπτωση 72χρονου καλλιτέχνη που εμφάνισε κρίση πανικού στη Φλωρεντία και ακολούθησαν χρόνια προβλήματα άγχους.
Οι ερευνητές σημειώνουν ότι η έκθεση στην τέχνη μπορεί να λειτουργήσει ως πυροδότης για άτομα με προδιάθεση σε ψυχικά προβλήματα — κάτι που συμβαίνει και με άλλες παρόμοιες «συναισθηματικές διαταραχές του ταξιδιού».
Παρόμοια φαινόμενα: Σύνδρομο Παρισιού και Ιερουσαλήμ
Σύμφωνα με έρευνα του 2004, 63 Ιάπωνες τουρίστες χρειάστηκαν νοσηλεία στο Παρίσι μεταξύ 1988 και 2004, απογοητευμένοι που η πόλη δεν ανταποκρινόταν στο ιδανικό που είχαν σχηματίσει. Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό ως Σύνδρομο Παρισιού.
Αντίστοιχα, το Σύνδρομο Ιερουσαλήμ περιλαμβάνει θρησκευτικό ενθουσιασμό και ψυχωτικά επεισόδια σε επισκέπτες ιερών τόπων.
Κανένα από αυτά τα σύνδρομα δεν περιλαμβάνεται επισήμως στο DSM-5, ωστόσο καταγράφονται επανειλημμένα ως υπαρκτές ψυχολογικές αντιδράσεις.
Ο Camilletti καταλήγει:
«Το σύνδρομο Stendhal είναι η στιγμή που καταρρέει το τελετουργικό του μαζικού τουρισμού και ο επισκέπτης έρχεται πρόσωπο με πρόσωπο με κάτι πολύ πιο ουσιαστικό. […] Αντί για ασθένεια, ίσως είναι μια αφορμή να επανεκτιμήσουμε τη σχέση μας με τον κόσμο και τις προσδοκίες που προβάλλουμε πάνω του.»
